آیه الحاق ذریه

آیه الحاق ذریه
مشخصات آیه
نام آیه	آیه الحاق ذریه
واقع در سوره	طور
شماره آیه	۲۱
جزء	۲۷
اطلاعات محتوایی
مکان نزول	مکه
موضوع	اعتقادی
درباره	پیوستن فرزندان مؤمنان به آنان در بهشت

آیه اِلحاق ذُریِّه (طور: ۲۱) به پیوستن فرزندان مؤمنان به آنان در بهشت اشاره می‌کند. در اینکه منظور از فرزندان، تنها اطفال خردسالی است که قبل از بلوغ از دنیا رفته‌اند و یا به معنای فرزندان بالغی است که همچون پدران خود مؤمن بوده و البته گناهانی داشته‌اند، در بین مفسران اختلاف است.

در برخی روایات، این آیه مخصوص اطفال شیعیان دانسته شده است همچنین منظور از الحاق ذریه را الحاق امام علی(ع)، حضرت زهرا(س) و دیگر معصومان(ع) در روز قیامت به پیامبر اسلام(ص) می‌دانند.

متن و ترجمه آیه

وَ الَّذینَ آمَنُوا وَ اتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّیتُهُمْ بِإیمانٍ أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّیتَهُمْ وَ ما أَلَتْناهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَیءٍ کلُّ امْرِئٍ بِما کسَبَ رَهینٌ﴿۲۱﴾

کسانی که ایمان آوردند و فرزندانشان به پیروی از آنان ایمان اختیار کردند، فرزندانشان را (در بهشت) به آنان ملحق میکنیم؛ و از (پاداش) عملشان چیزی نمیکاهیم؛ و هر کس در گرو اعمال خویش است.

معرفی

آیه بیست و یکم سوره طور که از سوی برخی به عنوان آیه الحاق ذریه معرفی شده است، به همراهی فرزندان اهل بهشت با آنها و کاسته نشدن از اعمال ایشان از باب لطف و تفضل الهی اشاره می‌کند. ذریه در لغت به معنای نسل انسان اعم از فرزندان پسر و دختر است و راغب اصفهانی آن را به معنای فرزندان کوچک می‌داند که البته در عرف به فرزندان بزرگ نیز گفته می‌شود. این واژه با مشتقات خود ۳۲ بار در قرآن به کار رفته که بر اساس نظر بعضی پژوهشگران، در قرآن نیز به معنای نسل و اولاد انسان است.

محتوا

در تفسیر آیه که گاه آن را در ادامه آیات قبل در مورد نعمت‌های بهشتیان و یا آیه‌ای مجزا از مطالب گذشته دانسته‌اند؛ اختلافاتی در مورد پیوستن فرزندان اهل بهشت به آنان وجود دارد. چنان‌که بعضی از مفسران آن را تنها شامل فرزندان بالغی می‌دانند که به پیروی از پدرانشان ایمان آورده، هرچند لغزش‌هایی نیز داشته‌اند؛ اما برخی معتقدند که این آیه برای فرزندانی از مؤمنان است که قبل از رسیدن به تکلیف از دنیا رفته‌اند. و عده‌ای نیز بر این گمان‌اند که آیه می‌تواند شامل هر دو گروه باشد؛ چنان‌که برای هرکدام از این گفته‌ها، به نقل‌قول‌هایی از مفسران متقدم استناد شده است. همچنین بعضی الحاق فرزندان را در قیامت و یا در بهشت می‌دانند. روایتی از رسول خدا(ص) نیز نقل شده است که مؤمنین و فرزندانشان در بهشت خواهند بود.

در نظر برخی، پدران نیز می‌توانند به فرزندانشان ملحق شوند. و در پیوستن فرزندان به مادران مؤمن اختلافاتی وجود دارد.

جمله «وَ ما أَلَتْناهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَیءٍ» را عده‌ای چنین معنا کرده‌اند که الحاق فرزندان به پدران، سبب کم شدن و یا حبس اعمال نیک و پاداش پدران نمی‌گردد. در مقابل امثال ابن عربی و طبری، بر این اعتقادند که خداوند از اجر و پاداش اعمال فرزندان نمی‌کاهد؛ همان‌گونه که برخی منظور از آیه را هر دو مورد دانسته‌اند.

گروهی از مفسران جمله انتهایی آیه یعنی «کلُّ امْرِئٍ بِما کسَبَ رَهینٌ» را تنها شامل کافران می‌دانند که به سبب اعمالشان در گروی آتش خواهند بود. از سوی دیگر، بعضی آن را مخصوص مؤمنان بی‌تقوا دانسته‌اند که به سبب گناهان خود در عذاب می‌باشند. گاه معنای عبارت را چنین می‌دانند که جان هر بنده‌ای در رهن الهی است و می‌تواند با اعمال نیکو خود را برهاند و الا همچنان در بند خواهد بود. رهن به معنای دوام نیز آمده است. یعنی هر کسی به سبب اعمال خود دائماً در بهشت یا آتش خواهد بود.

ارتباط با اهل‌بیت(ع) و شیعیان

در روایاتی منظور از «الذین آمنوا» را پیامبر(ص) و امام علی(ع) و ذریه را ائمه و اوصیای آن‌ها دانسته‌اند که همه در حجیت و اطاعت مشترک هستند. در شماری از احادیث، مراد از ذریه را حضرت زهرا(س) و یا امام حسین(ع) معرفی کرده‌اند که به پیامبر خدا(ص) ملحق می‌شوند. همچنان که از ابن عباس نقل شده است که این آیه در حق پیامبر(ص)، امام علی(ع)، حضرت زهرا(س) و حسنین(ع) است.

عده‌ای از مفسران ذیل آیه به روایاتی از امام صادق(ع) اشاره کرده‌اند که منظور از ایمان در «الذین آمنوا» شیعیانی هستند که به پیامبر(ص) و امام علی(ع) و ذریه آن‌ها ایمان آورده‌اند. همچنین در برخی احادیث، اطفال از دنیا رفتۀ شیعیان را تحت تربیت حضرت فاطمه(س) و یا حضرت ابراهیم(ع) و ساره(س) می‌داند. البته در پاره‌ای از روایات آمده که نگهداری از اطفال فوت‌شده مؤمنین تا زمانی بر عهده حضرت زهرا(س) است که هنوز پدر و مادر و اقوام مؤمنش در قید حیات باشند. به هر حال برخی محدثان همچون مجلسی بابی را در بحار الانوار به اطفالی که حجت بر آن‌ها در دنیا تمام نشده، اختصاص داده و به مناسبت به این آیه و روایات مرتبط با کودکانی که قبل از تکلیف از دنیا رفته‌اند اشاره نموده‌اند.

در روایاتی به نقل از پیامبر(ص)، امام علی(ع) و امام باقر(ع) به شفاعت نمودن حضرت زهرا(س) از شیعیان و فرزندانشان در قیامت پرداخته و این آیه نیز در انتهای روایت از سوی معصوم تلاوت شده است.

پیام‌ها

برخی مفسران متأخر به پیام‌های آیه اشاره کرده‌اند که عبارت‌اند از: محوریت ایمان در اسلام، بهشتی شدن فرد در صورت ادامه دادن راه حق نیکان در دنیا، وجود علاقه‌مندی به فرزندان در آخرت و لذت همراهی آنان در بهشت و درعین‌حال عدم برخورد با هیچ‌گونه کاستی در همراهی با فرزندان برخلاف دنیا به عنوان پاداش عمل نیک. دیگر مفسران نیز نقش ایمان پدران در سرنوشت فرزندان، لزوم احترام به نسل با ایمان انسان‌های مؤمن، لطف خداوندی در کم نکردن نعمت‌ها در هنگام اعطای نعمتی در بهشت و همراهی هر فرد با اعمال خود را به عنوان بخشی از پیام‌های این آیه برشمرده‌اند.

پانویس

↑ عسکری، «امام علی(ع) در قرآن»، ۱۳۸۰ش، ج۱۰، ص۱۰۹.
↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۹، ص۱۲.
↑ زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۴۱۱.
↑ حمیری، شمس العلوم، ۱۴۲۰ق، ج۴، ص۲۲۲۶؛ ابن اثیر جزری، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۱۵۷؛ ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۳۰۴.
↑ راغب اصفهانی، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت، ج۲، ص۹.
↑ حق‌شناس، بررسی تطبیقی «ذریه طیبه» در قرآن کریم و صحیفه سجادیه، ۱۳۹۶ش، ص۶۹.
↑ حق‌شناس، بررسی تطبیقی «ذریه طیبه» در قرآن کریم و صحیفه سجادیه، ۱۳۹۶ش، ص۷۰.
↑ زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۴۱۱؛ طبرسی، تفسیر جوامع الجامع، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۸۸ – ۱۸۹؛ بیضاوی، أنوار التنزیل، ۱۴۱۸ق، ج۵، ص۱۵۳.
↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۹، ص۱۳؛ قرشی بنابی، تفسیر احسن الحدیث، ۱۳۷۵ش، ج۱۰، ص۳۷۴.
↑ ابن عطیه، المحرر الوجیز، ۱۴۲۲ق، ج۵، ص۱۸۹.
↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۲، ص۴۲۹؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۹، ص۱۲.
↑ ابن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ۱۴۲۳ق، ج۴، ص۱۴۵.
↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۹، ص۲۵۰؛ طبرانی، التفسیر الکبیر، ۲۰۰۸م، ج۶، ص۱۲۴.
↑ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۲۷، ص۱۵–۱۶؛ سیوطی، الدر المنثور، ۱۴۰۴ق، ج۶، ص۱۱۹.
↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۳۳۲.
↑ ابن ابی‌زمنین، تفسیر ابن ابی‌زمنین، ۱۴۲۴ق، ص۳۵۷.
↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۹، ص۲۵۱.
↑ فراء، معانی القرآن، ۱۹۸۰م، ج۳، ص۹۲؛ ابن ابی‌زمنین، تفسیر ابن ابی‌زمنین، ۱۴۲۴ق، ص۳۵۷.
↑ ابن عربی، احکام القرآن، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۱۷۳۱.
↑ ابوعبیده، مجاز القرآن، ۱۳۸۱ق، ج۲، ص۲۳۲.
↑ دینوری، الواضح فی تفسیر القرآن الکریم، ۱۴۲۴ق، ج۲،ص۳۴۹.
↑ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۲۷، ص۱۶؛ ابن عربی، رحمة من الرحمن، ۱۴۱۰ق، ج۴، ص۲۰۳.
↑ سمرقندی، بحر العلوم، ۱۴۱۶ق، ج۳، ص۳۵۳.
↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۹، ص۲۵۱؛ بغوی، تفسیر البغوی، ۱۴۲۰ق.، ج۴، ص۲۹۳.
↑ مهائمی، تبصیر الرحمن، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۰۱.
↑ تفسیر جوامع الجامع، ج۴، ص: ۱۸۹؛ نظام الاعرج، تفسیر غرائب القرآن، ۱۴۱۶ق، ج۶، ص۱۹۴.
↑ فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۲۸، ص۲۱۰.
↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۷۵.
↑ استرآبادی، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، ۱۴۰۹ق، ص۵۹۸ - ۵۹۹.
↑ طوسی، الأمالی، ۱۴۱۴ق، ص۳۱۷.
↑ استرآبادی، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، ۱۴۰۹ق، ص۵۹۹.
↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۳۳۲.
↑ بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۵ق، ج۵، ص۱۷۸.
↑ حویزی، تفسیر نور الثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۵، ص۱۴۰؛ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ۱۴۱۵ق، ج۵، ص۷۹.
↑ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۴۹۰؛ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۳۹۴.
↑ مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۲۸۸ - ۲۹۷.
↑ فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ۱۴۱۰ق، ص۴۴۳ - ۴۴۷.
↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۹، ص۲۸۴ - ۲۸۵.
↑ رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۲۰، ص۳۵.

منابع

ابن ابی‌زمنین، محمد بن عبدالله، تفسیر ابن ابی‌زمنین، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۲۴ق.
ابن اثیر جزری، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، تحقیق محمود محمد طناحی، طاهر احمد زاوی، قم، موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، چاپ چهارم، ۱۳۶۷ش.
ابن سلیمان، مقاتل، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۲۳ق.
ابن عربی، محمد بن عبدالله، احکام القرآن، تحقیق علی محمد بجاوی، بیروت، دارالجیل، ۱۴۰۸ق.
ابن عربی، محمد بن علی، رحمة من الرحمن فی تفسیر و اشارات القرآن، تحقیق محمود محمود غراب، دمشق، مطبعة نضر، ۱۴۱۰ق.
ابن عطیه، عبدالحق بن غالب، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، تحقیق عبدالسلام عبدالشافی محمد، بیروت،‌ دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۲ق.
ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت،‌ دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.
ابوعبیده، معمر بن مثنی، مجاز القرآن، تحقیق فواد سزگین، قاهره، مکتبة الخانجی، ۱۳۸۱ق.
استرآبادی، علی، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، تحقیق حسین استاد ولی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۰۹ق.
بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، تحقیق واحد تحقیقات اسلامی بنیاد بعثت، قم، موسسة البعثة، ۱۴۱۵ق.
بغوی، حسین بن مسعود، تفسیر البغوی المسمی معالم التنزیل، تحقیق عبدالرزاق مهدی، بیروت،‌ دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
بیضاوی، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، تحقیق محمد عبدالرحمن مرعشلی، بیروت،‌ دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ق.
حق‌شناس، سیدجعفر، تشکری، زهرا، ، مجله پژوهش‌نامه اسلامی زنان و خانواده، شماره ۸، ۱۳۹۶ش.
حمیری، نشوان بن سعید، شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم، تحقیق حسین بن عبدالله العمری و دیگران، دمشق، دارالفکر، ۱۴۲۰ق.
حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، تصحیح هاشم رسولی، قم، اسماعیلیان، چاپ چهارم، ۱۴۱۵ق.
دینوری، عبدالله بن محمد، الواضح فی تفسیر القرآن الکریم، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۲۴ق.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت، دارالقلم، بی‌تا.
رضایی اصفهانی، محمدعلی، تفسیر قرآن مهر، قم، پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن، ۱۳۸۷ش.
زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق.
سمرقندی، نصر بن محمد، بحر العلوم، تحقیق عمر عمروی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶ق.
سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، قم، کتابخانه عمومی آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی(ره)، ۱۴۰۴ق.
صدوق، محمد بن علی، التوحید، تحقیق هاشم حسینی، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۹۸ق.
صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
طبرانی، سلیمان بن احمد، التفسیر الکبیر، اربد (اردن)، دارالکتاب الثقافی، ۲۰۰۸م.
طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، تصحیح ابوالقاسم گرجی، قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۴۱۲ق.
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۱۲ق.
طوسی، محمد بن حسن، الأمالی، تحقیق مؤسسة البعثة، قم، دارالثقافة، ۱۴۱۴ق.
عسکری، سید مرتضی، «امام علی(ع) در قرآن»، دانشنامه امام علی(ع)، ج۱۰، قم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۰ش.
فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، تحقیق مکتب تحقیق‌ دار احیاء التراث العربی، بیروت،‌ دار إحیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
فراء، یحیی بن زیاد، معانی القرآن، تحقیق محمد علی نجار و دیگران، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، چاپ دوم، ۱۹۸۰م.
فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، تفسیر الصافی، تحقیق حسین اعلمی، تهران، مکتبة الصدر، چاپ دوم، ۱۴۱۵ق.
قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، ۱۳۸۸ش.
قرشی بنابی، علیاکبر، تفسیر احسن الحدیث، تهران، مرکز چاپ و نشر بنیاد بعثت، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، تحقیق طیب موسوی جزایری، قم، دارالکتاب، چاپ سوم، ۱۳۶۳ش.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران،‌ دارالکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۴۰۷ق.
کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، تحقیق محمدکاظم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مؤسسة الطبع و النشر، ۱۴۱۰ق.
مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار(ع)، تحقیق جمعی از محققان، بیروت،‌ دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.
مهائمی، علی بن احمد، تفسیر القرآن المسمی تبصیر الرحمن و تیسیر المنان، بیروت، عالم الکتب، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
نظام الاعرج، حسن بن محمد، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، تحقیق زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۶ق.

[1] عسکری، «امام علی(ع) در قرآن»، ۱۳۸۰ش، ج۱۰، ص۱۰۹.

[2] طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۹، ص۱۲.

[3] زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۴۱۱.

[4] حمیری، شمس العلوم، ۱۴۲۰ق، ج۴، ص۲۲۲۶؛ ابن اثیر جزری، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۱۵۷؛ ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۳۰۴.

[5] راغب اصفهانی، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت، ج۲، ص۹.

[6] حق‌شناس، بررسی تطبیقی «ذریه طیبه» در قرآن کریم و صحیفه سجادیه، ۱۳۹۶ش، ص۶۹.

[7] حق‌شناس، بررسی تطبیقی «ذریه طیبه» در قرآن کریم و صحیفه سجادیه، ۱۳۹۶ش، ص۷۰.

[8] زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۴۱۱؛ طبرسی، تفسیر جوامع الجامع، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۸۸ – ۱۸۹؛ بیضاوی، أنوار التنزیل، ۱۴۱۸ق، ج۵، ص۱۵۳.

[9] طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۹، ص۱۳؛ قرشی بنابی، تفسیر احسن الحدیث، ۱۳۷۵ش، ج۱۰، ص۳۷۴.

[10] ابن عطیه، المحرر الوجیز، ۱۴۲۲ق، ج۵، ص۱۸۹.

[11] مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۲، ص۴۲۹؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۹، ص۱۲.

[12] ابن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ۱۴۲۳ق، ج۴، ص۱۴۵.

[13] طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۹، ص۲۵۰؛ طبرانی، التفسیر الکبیر، ۲۰۰۸م، ج۶، ص۱۲۴.

[14] طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۲۷، ص۱۵–۱۶؛ سیوطی، الدر المنثور، ۱۴۰۴ق، ج۶، ص۱۱۹.

[15] قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۳۳۲.

[16] ابن ابی‌زمنین، تفسیر ابن ابی‌زمنین، ۱۴۲۴ق، ص۳۵۷.

[17] طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۹، ص۲۵۱.

[18] فراء، معانی القرآن، ۱۹۸۰م، ج۳، ص۹۲؛ ابن ابی‌زمنین، تفسیر ابن ابی‌زمنین، ۱۴۲۴ق، ص۳۵۷.

[19] ابن عربی، احکام القرآن، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۱۷۳۱.

[20] ابوعبیده، مجاز القرآن، ۱۳۸۱ق، ج۲، ص۲۳۲.

[21] دینوری، الواضح فی تفسیر القرآن الکریم، ۱۴۲۴ق، ج۲،ص۳۴۹.

[22] طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۲۷، ص۱۶؛ ابن عربی، رحمة من الرحمن، ۱۴۱۰ق، ج۴، ص۲۰۳.

[23] سمرقندی، بحر العلوم، ۱۴۱۶ق، ج۳، ص۳۵۳.

[24] طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۹، ص۲۵۱؛ بغوی، تفسیر البغوی، ۱۴۲۰ق.، ج۴، ص۲۹۳.

[25] مهائمی، تبصیر الرحمن، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۰۱.

[26] تفسیر جوامع الجامع، ج۴، ص: ۱۸۹؛ نظام الاعرج، تفسیر غرائب القرآن، ۱۴۱۶ق، ج۶، ص۱۹۴.

[27] فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۲۸، ص۲۱۰.

[28] کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۷۵.

[29] استرآبادی، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، ۱۴۰۹ق، ص۵۹۸ - ۵۹۹.

[30] طوسی، الأمالی، ۱۴۱۴ق، ص۳۱۷.

[31] استرآبادی، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، ۱۴۰۹ق، ص۵۹۹.

[32] قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۳۳۲.

[33] بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۵ق، ج۵، ص۱۷۸.

[34] حویزی، تفسیر نور الثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۵، ص۱۴۰؛ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ۱۴۱۵ق، ج۵، ص۷۹.

[35] صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۴۹۰؛ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۳۹۴.

[36] مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۲۸۸ - ۲۹۷.

[37] فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ۱۴۱۰ق، ص۴۴۳ - ۴۴۷.

[38] قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۹، ص۲۸۴ - ۲۸۵.

[39] رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۲۰، ص۳۵.

آیات نام‌دار قرآن
اعتقادی	آیه آمن الرسول • آیه اولی الامر • آیه اسراء • آیة الکرسی • آیه بیعت رضوان • آیه تطهیر • آیه ولایت • آیه خیر البریه • آیه استرجاع • آیه اکمال • آیه انذار • آیه مباهله • آیه امانت • آیه نور • آیه مودت • آیه حفظ • آیه مشیت • آیه فطرت • آیه میثاق • آیه صادقین • آیه ابتلای ابراهیم • آیه شراء • آیه اطعام • آیه برائت • آیه صلوات • آیه حکومت مستضعفین • آیه جاء الحق • آیه و ان یکاد • آیه نفس مطمئنه • آیه اهل الذکر • آیه تبلیغ • آیه لا تحزن • آیه وسیله • آیات تحدی • آیه استخلاف • آیه خلافت انسان • آیات مهدویت • آیه ود • آیه سأل سائل • آیه شفاء • آیه توبه • آیه توکل • آیه هادی • آیه تبدیل • آیه روح • آیه ملک • آیه سخره • آیه کتمان • آیه عز • آیه رکوب • آیه شهادت • آیه الحاق ذریه • آیه فائزون • آیه اعراف• آیه لا اکراه فی الدین • آیه سحر • آیه بیوت • آیه نصر • آیه سقایة الحاج • آیه نسخ • آیات برائت • آیه خاتمیت • آیه هجرت
فقهی	آیه اخلاص • آیه خمس • آیات تیمم • آیه حجاب • آیه وضو • آیات نشوز • آیه سیف • آیه وصیت • آیه قرض الحسنه • آیه روزه • آیه قصاص • آیه کتمان • آیه نفر • آیه تداین • آیه اولو الارحام • آیه محارم • آیه انفال • آیه حد سرقت • آیه قبله • آیه نسخ • آیه نماز جمعه • آیات ارث • آیه امانات • آیه اعتداء • آیه تهلکه • آیه امتحان • آیه ربا • آیه محاربه • آیه نفی سبیل • آیه قنطار • آیه جزیه • آیه ایلاء • آیه ظهار • آیه حج • آیه اصلاح ذات بین • آیه صلح • آیه تجارت • آیه حذر • آیه عده طلاق • آیه طلاق • آیه نجاست مشرکان • آیه متعه • آیه حرث • آیه حیض • آیه تربص• آیه قصر • آیه جزای فحشا • آیه اخراج • آیه زکات • آیه عدد • آیه الرجال قوامون علی النساء • آیه لعان • آیه جلباب • آیه غیبت • آیه قَذْف • آیه وجوب وفا • آیه کرامت • آیه تحریم • آیه فئ • آیه مجاهدون
اخلاقی	آیه اخوت • آیه اعتصام • آیه عز • آیه نجوا • آیات افک • آیه امن یجیب • آیه اطعام • آیه نبأ • آیه دعوت • آیه مشیت • آیه بر • آیه اصلاح ذات بین • آیه صلح • آیه سلم • آیه تأسی • آیه تخییر • آیه استیذان • آیه کنز • آیه رکوب • آیه ایثار • آیه انفاق • آیه غیبت • آیه احسان به والدین • آیه اذن
متشابه	آیه مجیء
سایر	بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم
وابسته	کن فیکون • ذکر یونسیه